मानवी शरीरात वेगवेगळ्या प्रकारचे अवयव आहेत. प्रत्येक अवयवांचे महत्त्व अनन्य साधारण आहे. माणसाच्या तोंडात असणारे दात यांचे महत्त्व सुद्धा तितकेच महत्त्वाचे आहे. मानवी दात, त्यांची वाढ, प्रकार, कार्य, निगा आणि दक्षता याबद्दल आपण अधिक माहिती घेणार आहोत.
मानवी दात: Human teeth
माणसाच्या तोंडात असणारा एक महत्त्वाचा आणि अत्यंत गरजेचा अवयव म्हणजे दात होय. दातांशिवाय मानवी शरीराचे कार्य कसे होणार? खाल्लेल्या प्रत्येक पदार्थाची सुरुवात ही दातांपासूनच होते. जगात कोणत्याही देशात गेला तर तुम्हाला माणसाचेच काय कोणत्याही प्राण्याचे दात हे पांढऱ्या रंगाचेच दिसतात. या पांढऱ्या रंगाच्या विविध शेड्स असतात .त्याचप्रमाणे दातही विविध शेड्समध्ये आढळतात. या दातांचे वेगवेगळे प्रकार असतात आणि ते वेगवेगळ्या कालावधीमध्ये उगवून येतात. पूर्ण वाढ झालेल्या माणसाच्या शरीरात 32 दात असतात. त्याबद्दल आपण सविस्तर माहिती घेऊ.
दातांचे प्रकार आणि वाढ: kinds of teeth and growth
आपल्या शरीरातील तोंडात वेगवेगळ्या प्रकारचे दात असतात. मुख्यतः दात दोन प्रकारचे येतात.
1) दुधाचे दात-Primary teeth
2) कायमचे दात-Parmanent teeth.
1) दुधाचे दात-Primary teeth
सर्वसाधारणपणे बाळ चार ते सहा महिन्याचे झाल्यानंतर त्याला प्राथमिक दात म्हणजे दुधाचे दात यायला सुरुवात होते. साधारणतः सहा ते सात वर्षांपर्यंत मुलांना संपूर्ण प्राथमिक दात म्हणजेच दुधाचे दात येतात. या दातांची संख्या 20 असते. हे दात मुलांच्या तोंडात जास्त काळ राहत नाहीत. कारण हे दात संपूर्ण उगवल्यानंतर पुन्हा सात ते आठ वर्षांपासून पडायला सुरुवात होतात. आणि नंतर कायमचे दात यायला सुरुवात होते. एक वर्षांपेक्षा जास्त कालावधीसाठी बाळाला आईचे दूध दिल्यास बाळाचे दात पुढे येतात. बाळ दूध ओढून पित असल्यामुळे ते दात पुढे येतात. त्यामुळे एक वर्षानंतर आईचे दूध बंद करायला हरकत नाही.
कायमचे दात: Permanent teeth
कायमचे दात हे बाळ सात ते आठ वर्षांचे झाल्यापासून यायला सुरुवात होते. हे दात कायमचे असल्याने त्याची खूप चांगल्या प्रकारे काळजी घेणे आवश्यक आहे. साधारणतः सात ते आठ वर्षांपासून ते 12 ते 13 वर्षांपर्यंत हे कायमचे दात येतात. दाढा येण्यास आणखी कालावधी लागू शकतो.
रचनेनुसार दातांचे प्रकार: Types of teeth according to structure
दातांचे आकार, त्यांची रचना, आणि त्यांचे कार्य यानुसार दातांचे मुख्य चार प्रकार पडतात. ते चार प्रकार कोणते ते आपण जाणून घेऊया.
1. पटाशीचे दात : Incisor teeth
आपल्या चेहऱ्याचे सौंदर्य खुलून दिसण्यास पटाशीचे दात सुद्धा मदत करतात. पटाशीचे दात सुंदर, मजबूत, शुभ्र आणि सुस्थितीत असतील तर या दातांमुळे आपण जेव्हा हसतो, तेव्हा चेहऱ्याचे सौंदर्य अधिक खुलून दिसते. हे पटाशीचे दात अगदी फ्रंटला असतात. वरच्या जबड्यात चार आणि खालील जबड्यात चार असे एकूण आठ दात पटाशीचे असतात. हे दात मजबूत आणि सुस्थितीत असणे हे आपल्या आरोग्यासाठी खूप महत्त्वाचे असते. तोंडात घातलेल्या घासाचे तुकडे तुकडे करणे हे मुख्य कार्य पटाशीच्या दातांचे असते.
2. सुळे दात: Canine teeth
मानवी शरीरातील सुळे दात हे प्रामुख्याने टोकदार असतात. वरच्या जबड्यात पटाशीच्या दातांना लागून दोन्ही बाजूला एक एक असे दोन सुळे दात असतात. त्याचप्रमाणे खालील जबड्यात सुद्धा पटाशीच्या दातांना लागून एक एक असे दोन सुळे दात असतात. खालील सुळे दातांपेक्षा वरील सुळे दातांची लांबी किंचित जास्त असते. तोंडात घातलेल्या घासाचे मोठे मोठे तुकडे करणे किंवा कठीण पदार्थांचे तुकडे करण्याचे काम हे सुळे दात करतात. ऊस खाताना प्रथम सुळे दातांनीच आपण ऊस चिंबवण्याचे काम करतो. सुळे दात मजबूत असणे महत्त्वाचे असते.
3. उपदाढा: Pre-molars
सुळे दातानंतर जबड्यामध्ये उपदाढा लागतात. या दाढा मुख्य दाढांपेक्षा किंचित लहान असतात. या उपदाढा अनुक्रमे खालील जबड्यात दोन्ही बाजूला प्रत्येकी दोन तसेच वरील जबड्यात दोन्ही बाजूला प्रत्येकी दोन अशा एकूण आठ उपदाढा असतात. पटाशीच्या दातांनी आणि सुळे दातांनी घासाचे मोठे मोठे केलेले तुकडे आणखी बारीक करण्याचे काम उपदाढा करतात.
4. मुख्यदाढा: Molars
आपल्या तोंडातील जबड्यात मुख्य दाढांचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. या दाढा खालील जबड्यात अनुक्रमे दोन्ही बाजूला प्रत्येकी तीन-तीन असतात त्याचप्रमाणे वरील जबड्यात दोन्ही बाजूला प्रत्येकी तीन-तीन असतात. अशा एकूण 12 मुख्य दाढा असतात. या दाढांचे काम म्हणजे इतर दातांनी केलेल्या बारीक तुकड्यांचे आणखी बारीक तुकडे करून घास खाण्यास योग्य करणे होय. हे सर्व करत असताना घासामध्ये लाळ मिसळण्याचे काम हे प्रामुख्याने दातांमधूनच होत असते. लाळ हे पाचक द्रव्य असून त्याच्यामुळे पचनक्रिया चांगली होते. म्हणूनच घास 32 वेळा चावून खावा, असे म्हटले जाते. पण प्रत्यक्ष एक घास 32 वेळा चावून खाता येत नाही.
दातांची निगा आणि दक्षता :Dental care and vigilance
अन्नपचन होण्यास किंवा ते खाण्यास योग्य करण्यास मुख्यतः दात महत्त्वाचे काम करत असतात. त्यामुळे दात चांगले, न किडलेले आणि सुस्थितीत असणे खूप महत्त्वाचे असते. दातांची निगा चांगल्या प्रकारे राखली पाहिजे. सकाळी आणि रात्री दात घासले पाहिजेत. दात स्वच्छ ठेवल्यास ते किडत नाहीत. दातात काही कण, पेरूच्या बिया किंवा अन्य काही गोष्टी अडकून राहिल्यास दातांची किडण्याची प्रक्रिया सुरू होते. म्हणून दातांमध्ये काही अडकून तर राहिले नाही ना याची काळजी आणि दक्षता घेतली पाहिजे. आपले दात चांगले तर आरोग्य चांगले हा निसर्गाचा नियम आहे. ठराविक वयानंतर आपले दात दंत्य वैद्यकांना दाखवून चांगल्या स्थितीत आहेत का ? याची खात्री करावी. यामुळे दातांचे आरोग्य चांगले राहील आणि दात मजबूत ही राहतील.
किडलेल्या दातांची वेळीच काळजी घ्या: Take care of decayed teeth in a timely manner
दातांची योग्य आणि नियमित काळजी घेऊनही काही लोकांचे दात किडतात. अशावेळी घरगुती उपाय करत बसण्यापेक्षा दंत्य वैद्यकांना दाखवून दातांची योग्य ती काळजी घ्यावी. किडलेला दात काढून टाकण्यापेक्षा तो स्वच्छ करून किंवा रूट कॅनल करून दात वाचवता येतो.दंत्यवैद्यक शास्त्रामध्ये आता खूप प्रगती झालेली आहे. दातांची काळजी घेण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो. याशिवाय दातांचे रूट कॅनल करून त्यावर कॅप घातली जाते. याशिवाय ज्यांच्या दातांचे रूट कॅनल करणे शक्य नाही, असे दात काढून टाकून त्या ठिकाणी नवीन दात इन्प्लांट केले जातात. हे दात कायमस्वरूपी टिकतात. इनप्लांट पद्धत खर्चिक आहे. साधारणतः एक दात इन्प्लांट करण्यासाठी दहा ते बारा हजार रुपये खर्च येतो. शेवटचा पर्याय म्हणून लोक दात इम्प्लांट करून बसवतात.