सोनं हे भारतीय समाजात केवळ धातू नसून परंपरा, विश्वास, गुंतवणूक आणि सुरक्षिततेचे प्रतीक आहे. “सोनं म्हणजे स्थैर्य” (Gold as Stability) ही धारणा शतकानुशतकं भारतीयांच्या मनामनात खोलवर रुजलेली आहे. त्यामुळेच बाजारातील सोन्याच्या भावातील बदल हा प्रत्येक भारतीयासाठी थेट महत्त्वाचा ठरतो.
आज सोन्याचा दर विक्रमी ₹1,20,000 प्रति 10 ग्रॅम (सुमारे ₹12,000 प्रति ग्रॅम) या टप्प्यावर पोहोचला आहे. हा दर भारतीय इतिहासातील सर्वोच्च पातळींपैकी एक मानला जातो. केवळ एका वर्षाच्या तुलनेत सोन्याचे भाव तब्बल 25-30% नी वाढले आहेत. या विक्रमी वाढीमागे अनेक आर्थिक, राजकीय आणि सामाजिक कारणे आहेत.
सोन्याच्या भाववाढीची कारणे (Reasons for Gold Price Rise)
सोन्याचा भाव अचानक वाढतो किंवा घटतो असे वाटत असले तरी त्यामागे ठोस आर्थिक आणि जागतिक कारणांचा प्रभाव असतो.
1 जागतिक आर्थिक अस्थिरता (Global Economic Instability)
जागतिक स्तरावर महागाई, चलन अवमूल्यन, डॉलरची घसरण, आंतरराष्ट्रीय युद्धसदृश परिस्थिती किंवा मंदीचे वातावरण निर्माण झाले की लोक सुरक्षित गुंतवणुकीकडे वळतात. सोनं ही सुरक्षित गुंतवणूक मानली जाते, त्यामुळे त्याची मागणी वाढते आणि दर वाढतो.
2 रुपया-डॉलर विनिमय दर (Rupee-Dollar Exchange Rate)
भारतात सोनं मुख्यत्वे आयात केलं जातं. त्यामुळे रुपया डॉलरच्या तुलनेत कमजोर झाला की आयात महाग होते आणि थेट परिणाम सोन्याच्या दरांवर होतो.
3 जागतिक महागाई (Global Inflation)
महागाई वाढली की चलनाची किंमत घटते. अशा वेळी लोक सोने साठवतात. यामुळे मागणी वाढते आणि भाव उंचावतो.
4 केंद्रीय बँकांचे धोरण (Central Bank Policies)
अनेक देशांच्या केंद्रीय बँका मोठ्या प्रमाणावर सोन्याचा साठा वाढवतात. विशेषतः चीन, रशिया यांसारख्या देशांनी अलीकडे मोठ्या प्रमाणावर सोने खरेदी केले आहे. त्यामुळे जागतिक मागणी वाढून दर वधारले.
5 स्थानिक मागणी (Local Demand)
भारतात लग्न, सण-उत्सव, गुंतवणूक यासाठी मोठ्या प्रमाणावर सोन्याची खरेदी केली जाते. मागणीच्या हंगामी वाढीमुळेही दर वाढतो.
सोनं ₹1,20,000 च्या टप्प्यावर पोहोचल्याचा लोकांवर परिणाम
1 सर्वसामान्य ग्राहकांवर परिणाम (Impact on Common Buyers)
लग्नकारभारासाठी मोठ्या प्रमाणावर सोन्याची खरेदी करावी लागते. सध्याच्या दरांमुळे अनेक कुटुंबांना अतिरिक्त कर्ज घ्यावे लागते.
मध्यमवर्गीय आणि खालच्या उत्पन्न गटातील लोकांसाठी सोनं खरेदी करणे जवळपास अशक्य होत चालले आहे.
2 गुंतवणूकदारांवर परिणाम (Impact on Investors)
ज्यांनी आधीच सोन्यात गुंतवणूक केली आहे त्यांना प्रचंड नफा मिळत आहे.
मात्र आता नवीन गुंतवणूक करणाऱ्यांसाठी धोका वाढला आहे, कारण इतक्या उच्च पातळीवरून किंमती कधीही घटू शकतात.
3 सोनार व्यवसायावर परिणाम (Impact on Jewellery Sector)
सोनार दुकानदारांकडे ग्राहकांची गर्दी कमी झाली आहे. लोकांनी हलकं वजन, १० ग्रॅमऐवजी ५ ग्रॅम, किंवा सोन्याऐवजी चांदी खरेदी करण्याकडे कल दाखवला आहे. दागिन्यांच्या डिझाइन्समध्ये “लाइट वेट ज्वेलरी” ची मागणी वाढत आहे.
4 भारतीय अर्थव्यवस्थेवर परिणाम (Impact on Indian Economy)
भारत जगातील सर्वात मोठा सोन्याचा आयातदार आहे. सोन्याच्या दरवाढीमुळे आयात बिल प्रचंड वाढते, ज्याचा थेट परिणाम देशाच्या चालू खाते तुटीवर (Current Account Deficit) होतो.
परकीय चलनसाठ्यावरही ताण येतो.
भविष्यात सोनं अजून वाढणार का? (Will Gold Keep Rising?)
तज्ञांच्या मते, सोन्याचा दर ₹1,20,000 च्या पलीकडे जाऊ शकतो, विशेषतः जर: जागतिक महागाई कायम राहिली,
डॉलर घसरला. आंतरराष्ट्रीय राजकीय अस्थिरता वाढली,केंद्रीय बँकांनी सोने खरेदी चालू ठेवले. तथापि, दीर्घकालीन पाहता सोन्यात मोठ्या प्रमाणावर घसरण होण्याची शक्यता कमी आहे. कारण सोनं हे “Safe Haven Asset” (सुरक्षित मालमत्ता) आहे. परंतु अल्पकालीन चढउतार होणे अपरिहार्य आहे.
सोन्याच्या दरवाढीमुळे निर्माण होणाऱ्या समस्या
1 लग्न व पारंपरिक खर्च वाढणे
ग्रामीण व शहरी कुटुंबांना लग्नसमारंभात सोनं खरेदीसाठी जास्त पैसा मोजावा लागत आहे. त्यामुळे कर्जबाजारीपणा वाढतो.
2 सोन्याची तस्करी वाढणे
दरवाढीमुळे तस्करीला खतपाणी मिळते. अनेक वेळा काळ्या बाजारातून सोने देशात येते.
3 आर्थिक असमानता
ज्यांच्याकडे आधीपासून सोने आहे ते अधिक श्रीमंत होत आहेत, तर गरीब व मध्यमवर्ग सोनं खरेदीपासून दूर सरकत आहे.
उपाययोजना व पर्याय
1 डिजिटल गोल्ड (Digital Gold)
ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर थोड्या प्रमाणात सोनं खरेदी करता येते.
सुरक्षित, पारदर्शक आणि साठवणीची चिंता नाही.
2 सॉवरेन गोल्ड बाँड्स (Sovereign Gold Bonds – SGBs)
भारतीय सरकारकडून उपलब्ध.
सोन्याच्या दरवाढीसह व्याजही मिळते.
सोनं प्रत्यक्षात साठवण्याची गरज नसते.
3 गोल्ड ईटीएफ (Gold ETFs)
शेअर मार्केटमार्फत सोन्यातील गुंतवणूक.
पारंपरिक खरेदीपेक्षा सुरक्षित व सुलभ.
4 जनजागृती
लग्नकारभारात सोन्याचा दडपण न टाकता पर्यायी मार्ग स्वीकारणे.
हलक्या वजनाच्या दागिन्यांना प्रोत्साहन देणे.
*तात्पर्य*
आज सोन्याचा दर विक्रमी ₹1,20,000 प्रति १० तोळे या टप्प्यावर पोहोचला आहे. ही वाढ सर्वसामान्यांसाठी जड जात असली तरी गुंतवणूकदारांना मोठा फायदा देत आहे. भविष्यकाळात सोन्याच्या किंमती आणखी वाढू शकतात, पण अचानक घसरण होण्याची शक्यताही नाकारता येत नाही.
भारतीयांनी सोन्यावरील पारंपरिक विश्वास कायम ठेवताना डिजिटल सोनं, गोल्ड बाँड्स आणि इतर पर्यायांचा विचार करणं अत्यावश्यक आहे. अन्यथा सोन्याच्या वाढत्या दरामुळे समाजात आर्थिक ताण, असमानता आणि कर्जबाजारीपणा वाढतच राहील.