२०२५ साली मेरी ई. ब्रँको (Mary E. Brunkow), फ्रेड रॅम्सडेल (Fred Ramsdell) आणि शिमोन साकागुची (Shimon Sakaguchi) या तीन शास्त्रज्ञांना फिजियॉलॉजी किंवा मेडिसिन (Physiology or Medicine) या क्षेत्रातील नोबेल पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
त्यांना हा सन्मान “Peripheral Immune Tolerance” या प्रतिकारशक्तीवरील महत्त्वपूर्ण संशोधनासाठी मिळाला.
या संशोधनामुळे मानवाच्या शरीरातील प्रतिकारशक्ती स्वतःवर हल्ला का करत नाही आणि “Autoimmune Diseases” म्हणजेच शरीराने स्वतःच्या पेशींना शत्रू मानून का हल्ला करावा हे टाळले जाते, याचे रहस्य उलगडले.
मुख्य संशोधन (Core Discovery)
या तिन्ही शास्त्रज्ञांनी Regulatory T Cells (Tregs) नावाच्या पेशींचा आणि FOXP3 Gene चा शोध लावला.
हे दोन्ही घटक शरीराच्या प्रतिकारशक्तीला नियंत्रित ठेवतात, म्हणजेच प्रतिकारशक्ती “स्वतः” आणि “परकीय” (Self vs Non-Self) यातील फरक ओळखते.
या सिद्धांताला विज्ञानात Peripheral Immune Tolerance Mechanism म्हणतात.
त्यामुळे Autoimmune Disorders, Organ Transplant Rejection आणि Cancer Immunotherapy या तिन्ही क्षेत्रांत मोठी प्रगती शक्य झाली.
मेरी ई. ब्रँको (Mary E. Brunkow)
देश (Country): अमेरिका (United States of America)
संशोधन संस्था (Research Institute): Institute for Systems Biology, Seattle
ब्रँको यांनी २००१ साली Scurfy Mouse नावाच्या उंदराच्या प्रकारात FOXP3 Gene शोधला.
या जीनमधील दोषामुळे त्या उंदरामध्ये अतिप्रतिकार प्रतिक्रिया दिसून आली.
त्यावरून त्यांनी शोधले की, मानवामध्येही हा दोष असल्यास IPEX Syndrome नावाचा गंभीर आजार होतो.
या शोधामुळे प्रतिकारशक्तीतील Regulatory T Cells या नवीन पेशींचा प्रकार सिद्ध झाला.
त्यांनी दाखवून दिले की FOXP3 Gene हेच Tregs च्या विकासासाठी आवश्यक असते (FOXP3 controls Treg development).
फ्रेड रॅम्सडेल (Fred Ramsdell)
देश (Country): अमेरिका (United States of America)
संशोधन संस्था (Research Institute): Parker Institute for Cancer Immunotherapy, San Francisco
रॅम्सडेल हे ब्रँको यांचे सहकारी असून दोघांनी मिळून FOXP3 जीनचा शोध लावला.त्यांनी दाखवून दिले की हा जीन प्रतिकारशक्तीला “ब्रेक” लावतो — म्हणजेच शरीर स्वतःवर हल्ला करत नाही.
त्यांच्या संशोधनामुळे Autoimmune Disorders आणि Cancer Immunotherapy या दोन्ही क्षेत्रांत नवे दार उघडले.
संशोधनातील योगदान (Research Contribution):
FOXP3 Gene ची कार्यप्रणाली स्पष्ट केली (Explained Mechanism of FOXP3)
Regulatory T Cells (Tregs) च्या अस्तित्वाला प्रयोगांनी सिद्ध केले.
“Immune Brake” ही नवीन संकल्पना सादर केली.
शिमोन साकागुची (Shimon Sakaguchi)
देश (Country): जपान (Japan)
संशोधन संस्था (Research Institute): Osaka University, Japan
साकागुची यांनी १९९५ मध्येच प्रतिकारशक्तीत काही विशेष “नियंत्रक पेशी” असतात असा सिद्धांत मांडला होता.
या पेशींना त्यांनी नाव दिले — Regulatory T Cells (Tregs).
त्यांनी दाखवले की या पेशी IL-2 Receptor α-chain (CD25) व्यक्त करतात आणि शरीरातील स्वतःच्या पेशींना नष्ट होऊ देत नाहीत.
नंतर ब्रँको आणि रॅम्सडेल यांच्या FOXP3 Gene च्या शोधाने साकागुची यांच्या सिद्धांताला पुष्टी मिळाली.
त्यांनी दाखवले की “FOXP3” हा जीनच या Regulatory T Cells च्या अस्तित्वासाठी आवश्यक आहे.
परिफेरल इम्युन टॉलरन्स म्हणजे काय? (What is Peripheral Immune Tolerance?)
परिभाषा (Definition):
ही अशी अवस्था आहे जिथे शरीराची प्रतिकारशक्ती स्वतःच्या निरोगी पेशींवर हल्ला करीत नाही.
हे नियंत्रण Regulatory T Cells (Tregs) या विशेष पेशींमार्फत घडते.
महत्त्व (Importance):
Autoimmune आजार (जसे Type 1 Diabetes, Rheumatoid Arthritis, Lupus) टाळण्यासाठी आवश्यक अंगदानानंतर (Organ Transplantation) अंग नाकारणे कमी होते.
Cancer Immunotherapy मध्ये प्रतिकारशक्ती योग्य दिशेने नेणे शक्य होते.
वैद्यकीय संशोधनातील क्रांतिकारी प्रगती
पुरस्कार व मान्यता (Awards and Recognition)
नोबेल पुरस्कार Karolinska Institute, Stockholm (Sweden) यांनी जाहीर केला.
एकूण पुरस्काररक्कम 11 Million Swedish Kronor आहे.
हा सन्मान मानवाच्या प्रतिकारशक्तीच्या समजुतीत मूलभूत बदल घडवणाऱ्या संशोधनासाठी देण्यात आला.
तात्पर्य
ब्रँको, रॅम्सडेल आणि साकागुची यांच्या या संयुक्त संशोधनामुळे आधुनिक वैद्यकशास्त्रात एक नवा युगप्रारंभ झाला आहे.
त्यांनी दाखवले की शरीराची प्रतिकारशक्ती फक्त लढणारी नसून ती विचार करणारी व नियंत्रित प्रणाली आहे.
त्यांचा शोध Autoimmune Disease Treatment, Organ Transplant Success, आणि Cancer Immunotherapy या क्षेत्रात क्रांती घडवणारा ठरला आहे.
त्यामुळे २०२५ चा नोबेल पुरस्कार केवळ तीन शास्त्रज्ञांचा सन्मान नाही, तर तो संपूर्ण मानवजातीच्या आरोग्यविषयक प्रगतीचा उत्सव आहे.