अलीकडच्या काळात घडलेल्या एका दुर्दैवी घटनेने पुन्हा एकदा औषध उद्योग आणि आरोग्य प्रशासनाला मोठा धक्का बसला आहे. १६ तासांच्या आत तीन बालकांचा मृत्यू एका विषारी खोकल्याच्या सिरपमुळे झाला. ही केवळ एक घटना नसून भारतासह जगभरातील अनेक देशांमध्ये वाढणारी चिंता आहे. लहान मुलांसाठी वापरली जाणारी खोकल्याची औषधे आता जीवघेणी ठरत आहेत.
खोकल्याच्या सिरपमुळे होणारी विषबाधा (Cough Syrup Poisoning in Children)
खोकल्यासाठी दिली जाणारी सिरपे सामान्यतः लहान मुलांना आराम देण्यासाठी असतात. पण काही सिरपमध्ये असलेले रसायनांचे मिश्रण त्यांच्या शरीरात घातक प्रतिक्रिया निर्माण करतात.
अशा सिरपमध्ये प्रामुख्याने खालील घटक असतात:
1 डेक्स्ट्रोमिथॉर्फन (Dextromethorphan):
हा खोकला कमी करणारा घटक आहे, पण जास्त प्रमाणात घेतल्यास मेंदूवर परिणाम करून श्वासोच्छ्वास बंद होऊ शकतो.
2 ग्लिसरॉल आणि प्रोपिलीन ग्लायकोल (Glycerol and Propylene Glycol):
ही द्रव्ये सिरप गोड आणि गुळगुळीत बनवण्यासाठी वापरली जातात, पण काही वेळा निकृष्ट दर्जाच्या रसायनांमुळे ती विषारी बनतात.
3 डायथिलीन ग्लायकोल (Diethylene Glycol):
हा सर्वात घातक घटक आहे. हेच रसायन पूर्वी गॅम्बिया, इंडोनेशिया, उझबेकिस्तान या देशांत बालमृत्यूंना कारणीभूत ठरले होते. फक्त काही मिलीलीटर प्रमाणही जीवघेणा ठरतो.
लहान मुलांचे शरीर औषध सहन का करू शकत नाही? (Why Infants Cannot Tolerate These Medicines)
बालकांचे शरीर मोठ्यांपेक्षा अत्यंत संवेदनशील असते. त्यांच्या यकृताचे (liver) आणि मूत्रपिंडाचे (kidney) कार्य अद्याप पूर्णपणे विकसित झालेले नसते. त्यामुळे औषधातील रसायने शरीरातून बाहेर जाण्याऐवजी साठू लागतात आणि विषबाधा होते.
त्याशिवाय, बालकांच्या वजनानुसार औषधाचे प्रमाण (dosage) निश्चित केले नाही, तर अगदी थोडे जास्त प्रमाणसुद्धा प्राणघातक ठरू शकते.
औषध कंपन्यांची निष्काळजीपणा (Negligence by Pharma Companies)
भारतासारख्या मोठ्या औषध उत्पादक देशात काही कंपन्या दर्जाहीन औषध बनवतात. त्या उत्पादनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या केमिकल्सचे शुद्धीकरण केलेले नसते. परिणामी डायथिलीन ग्लायकोल किंवा इथिलीन ग्लायकोल सारखी विषारी द्रव्ये त्यात मिसळली जातात.
या घटकांचा वापर औद्योगिक उपयोगासाठी (industrial use) केला जातो, औषधी उपयोगासाठी नव्हे. मात्र कमी खर्चात उत्पादन करण्यासाठी काही कंपन्या असे रसायन वापरतात आणि त्याचे परिणाम भयंकर ठरतात.
विषारी घटकांचे शरीरावर परिणाम (Effect of Toxic Chemicals on the Body)
यकृत व मूत्रपिंड निकामी होणे (Liver and Kidney Failure)
श्वास घेण्यास त्रास (Respiratory Depression)
झटके येणे (Seizures)
अचानक बेशुद्ध पडणे (Sudden Collapse)
मृत्यू (Death)
लक्षणे अनेकदा साध्या तापासारखी वाटतात आणि पालकांनाही सुरुवातीला गंभीरता लक्षात येत नाही.
पालकांनी घ्यावयाची काळजी (Precautions for Parents)
1 डॉक्टरांचा सल्ला न घेता सिरप देऊ नका.
2 लेबल वाचून घ्या. औषधात Diethylene Glycol किंवा Ethylene Glycol असे घटक असल्यास ते वापरू नका.
3 घरगुती उपाय वापरा. उकळलेले पाणी, वाफ घेणे, मधाचा हलका वापर (एक वर्षानंतरच्या मुलांसाठी) हे अधिक सुरक्षित आहेत.
4 औषध प्रमाण तपासा. डॉक्टरांनी सांगितलेलेच डोस वापरा.
5 फार्मसीवरून औषध घेताना उत्पादन कंपनी आणि बॅच नंबर तपासा.
सरकार आणि आरोग्य विभागाची जबाबदारी (Role of Health Authorities)
भारतात औषध निर्मितीवर नियंत्रण ठेवणारे Central Drugs Standard Control Organisation (CDSCO) आणि FDA विभाग आहेत. पण अनेक वेळा त्यांच्या तपासणीतील ढिलाईमुळे निकृष्ट औषधे बाजारात येतात.
सरकारने खालील गोष्टींवर कडक नियंत्रण ठेवले पाहिजे:
औषध उत्पादन केंद्रांची नियमित तपासणी करणे.
आंतरराष्ट्रीय मानकांनुसार गुणवत्ता प्रमाणपत्र देणे.
बालकांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या औषधांवर स्वतंत्र नियंत्रण ठेवणे.
दोषी औषध उत्पादकांवर कडक शिक्षा देण्याची तरतूद करणे.
जगभरातील अशा घटनांचा आढावा (Global Incidents of Toxic Cough Syrups)
गॅम्बिया (2022): मेडन फार्मा या भारतीय कंपनीच्या सिरपमुळे 70 हून अधिक बालकांचा मृत्यू.
उझबेकिस्तान (2022): Marion Biotech कंपनीच्या औषधामुळे 18 बालकांचा मृत्यू.
इंडोनेशिया (2022): दूषित सिरपमुळे 100 हून अधिक बालकांचे बळी गेले.
या घटनांनी जागतिक स्तरावर भारतीय औषध निर्यातीवर प्रश्नचिन्ह निर्माण केले आहे.
उपाय आणि जागरूकता (Solutions and Awareness)
1 सार्वजनिक जनजागृती मोहीम राबवावी.
2 डॉक्टरांनी फक्त मान्यताप्राप्त औषधांचीच शिफारस करावी
3 औषध कंपन्यांनी प्रत्येक बॅचसाठी पारदर्शक चाचणी अहवाल प्रकाशित करावा.3
4 पालकांना औषध देताना लक्षणांची नोंद ठेवण्याची सवय लावावी.
समारोप (Conclusion)
खोकल्याचे सिरप हे लहान मुलांना आराम देणारे औषध असले, तरी चुकीचे रसायन किंवा निकृष्ट उत्पादनामुळे ते विषासारखे घातक ठरते. पालक, डॉक्टर, औषध कंपन्या आणि शासन या चौघांनीही जबाबदारीने पावले उचलली, तर अशा दुर्दैवी मृत्यूंचा पुनरुच्चार टाळता येईल. प्रत्येक बालकाचे आयुष्य मौल्यवान आहे — आणि ते वाचवण्यासाठी जागरूकता, तपासणी आणि प्रामाणिकता हाच खरा संदेश आहे.