भारताची दिवाळी पाच दिवसांची सणमालिका आहे, आणि त्या सणमालिकेतील दुसरा दिवस म्हणजेच नरक चतुर्दशी — जो अंध:कारावर प्रकाशाचा विजय, पापावर पुण्याचा जय, आणि दुष्टावर सज्जनतेचा पराभव दर्शवतो.
या दिवशी भगवान श्रीकृष्णाने नरकासुर नावाच्या असुराचा वध करून 16000 गोपींची मुक्तता केली, अशी पौराणिक कथा सांगितली जाते.
हा दिवस म्हणूनच नरक चतुर्दशी, रुप चतुर्दशी, काली चौदस किंवा छोटी दिवाळी म्हणून भारतभर ओळखला जातो.
चला तर मग, या लेखात जाणून घेऊया — या दिवसामागील कथा, ऐतिहासिक संदर्भ, धार्मिक अर्थ, गोपींची मुक्तता, आणि त्याचा आजच्या जीवनाशी संबंध.
नरक चतुर्दशी म्हणजे काय?
नरक चतुर्दशी हा दिवाळीच्या आदल्या दिवशी, म्हणजे कार्तिक कृष्ण पक्षाच्या चतुर्दशीला (अमावास्येच्या आधीचा दिवस) साजरा केला जातो.
हा दिवस सूर्योदयापूर्वी उठून उबट (उबटन) लावून स्नान करण्याचा, तेलाचा अभ्यंगस्नान करण्याचा, आणि अंध:कार नष्ट करून तेज आणण्याचा प्रतीक आहे.
या दिवशी लोक आपल्या घरात दिवे लावतात, फटाके फोडतात, आणि दुष्टशक्तींचा अंत झाल्याचा उत्सव साजरा करतात.
पौराणिक दृष्टिकोनातून हा दिवस भगवान श्रीकृष्ण आणि सत्यभामादेवी यांनी नरकासुराचा वध करून गोपींची मुक्तता केली त्या विजयाचा दिवस मानला जातो.
नरकासुर कोण होता?
पौराणिक कथेनुसार, नरकासुर हा भूदेवीचा (मातृभूमीचे रूप असलेल्या देवीचा) पुत्र होता.
त्याच्या पित्याबद्दल दोन प्रमुख मते आहेत:
1काही पुराणांनुसार नरकासुर हा विष्णूचा वराह अवतार आणि भूदेवीचा पुत्र होता.
2 तर काहींच्या मते तो हिरण्याक्ष या असुराचा वंशज होता.
बालपणी नरकासुर अत्यंत तेजस्वी, बुद्धिमान आणि बलवान होता. त्याने ऋषींच्या आश्रमात शिक्षण घेतले आणि देवांच्या कृपेने प्रखर पराक्रम प्राप्त केला.
पण जसजसा तो मोठा झाला, तसतसा त्याच्या स्वभावात अहंकार, क्रौर्य, आणि लोभ वाढला.
तो म्हणाला — “मीच सर्वश्रेष्ठ आहे. माझ्याशिवाय या ब्रह्मांडात कुणाचंही राज्य नसावं.”
नरकासुराचे अत्याचार
नरकासुराने आपली शक्ती वाढवून स्वर्ग, पृथ्वी आणि पाताळ या तिन्ही लोकांवर आपलं साम्राज्य स्थापन करण्यास सुरुवात केली.
त्याने देवतांना, ऋषींना, आणि माणसांना त्रास देणे सुरू केले.
इंद्रलोकावर आक्रमण करून इंद्राचा कुंडल हिसकावून घेतला.
आयरावत हत्ती आणि स्वर्गीय संपत्तीवर कब्जा केला.
पृथ्वीवर भयाचे राज्य निर्माण केले.
सर्वात घोर म्हणजे, त्याने 16000 कुमारिका (गोपी/राजकन्या) यांना बंदी बनवून आपल्या प्रागज्योतिषपूर नावाच्या राज्यातील कारागृहात ठेवले.
या कुमारिका भारतभरातील विविध राजघराण्यांच्या होत्या, ज्यांना नरकासुराने बलपूर्वक कैद केले होते.
या गोपी सतत देवाकडे मुक्ततेसाठी प्रार्थना करत होत्या.
सर्वांची विनंती आणि श्रीकृष्णाचे वचन
नरकासुराचे अत्याचार पाहून देवता, ऋषी आणि पृथ्वीमाता सर्वजण व्यथित झाले.
ते सर्व श्रीकृष्णाकडे गेले आणि म्हणाले –
“हे गोविंदा, तूच आम्हाला राक्षसाच्या अत्याचारातून मुक्त कर.”
त्यावेळी श्रीकृष्ण पत्नी सत्यभामेसह द्वारकेत होते.
सत्यभामेने कृष्णाकडे प्रार्थना केली –
“जर नरकासुराने माझ्या माता भूदेवीवरच अत्याचार केला असेल, तर त्या आईच्या कन्येच्या रूपाने मला त्याच्या विनाशात सहभागी होऊ दे.”
कृष्ण हसले आणि म्हणाले —
“देवी, नरकासुराचा अंत तुझ्या हातूनच होईल, कारण तूच भूदेवीचा अंश आहेस.”
नरकासुराचा वध: सत्यभामेचा पराक्रम
कृष्ण आणि सत्यभामेने गरुडावर आरूढ होऊन प्रागज्योतिषपूरकडे प्रस्थान केले.
नरकासुराने आपल्या सैन्यासह त्यांचा सामना केला — त्याचे सैन्य असुर, राक्षस, आणि मायावी शक्तींनी परिपूर्ण होते.
युद्ध दीर्घ आणि प्रखर झाले.
श्रीकृष्णाने आपल्या सुदर्शन चक्राने असंख्य असुरांचा नाश केला.
परंतु एका क्षणी कृष्ण थोडे दुर्बल झाले (हे सर्व त्यांची माया होती).
सत्यभामेला वाटले की कृष्णास काही इजा झाली आहे, आणि तिने आपले शस्त्र उचलले.
त्याक्षणी सत्यभामेच्या बाणाने नरकासुराचा वध झाला.
नरकासुराने मरतानाच श्रीकृष्णाला वंदन केले आणि म्हणाला –
“प्रभो, माझ्या मृत्यूनंतर हा दिवस लोकांसाठी मंगलदायी बनू दे. जो या दिवशी स्नान करील, पूजन करील, त्याला नरकभय नको.”
श्रीकृष्ण म्हणाले —
“तसेच होवो. आजचा दिवस नरक चतुर्दशी म्हणून प्रसिद्ध होईल.”
गोपींची मुक्तता
नरकासुराच्या मृत्यूनंतर कृष्ण आणि सत्यभामेने त्याच्या कारागृहाचे दरवाजे उघडले.
त्यात १६,००० कैदेत असलेल्या कुमारिका — गोपी किंवा राजकन्या — भीतीने थरथरत होत्या.
त्यांना वाटत होतं, आता त्यांचं काय होईल? समाज त्यांना स्वीकारणार नाही.
श्रीकृष्णाने त्यांना सान्त्वना दिली —
“तुमचं कोणतंही पाप नाही. तुम्ही अन्यायाच्या बळी आहात. मी तुम्हाला सन्मान देईन.”
आणि त्याने प्रत्येक गोपीशी संकल्पिक विवाह केला —
याचा अर्थ प्रत्येक गोपीला “सन्मानाने जीवन” मिळालं.
ही घटना भारतीय संस्कृतीतील स्त्रीच्या सन्मानाचं प्रतीक आहे.
कृष्णाने त्या सर्व गोपींना “पत्नीचा दर्जा” दिला, ज्यामुळे समाजात त्यांना आदराने स्थान मिळालं.
नरकासुराचा वध या कथेचा प्रतीकात्मक अर्थ
नरकासुर आणि त्याचा वध हा केवळ पौराणिक प्रसंग नाही, तर आध्यात्मिक संदेशांनी भरलेला प्रतीकात्मक प्रसंग आहे.
घटक प्रतीकात्मक अर्थ
नरकासुर अहंकार, लोभ, वासना, अंध:कार यांचे प्रतीक
गोपी पवित्र आत्मा, जो अज्ञानात कैद आहे
कृष्ण दिव्य प्रकाश, जो अंध:काराचा नाश करतो
सत्यभामा सत्याचे आणि शक्तीचे प्रतीक
वध आपल्या आतल्या पाप, दुर्गुण, आणि आसक्तीचा नाश
नरक चतुर्दशी आत्मशुद्धीचा आणि प्रकाशाकडे प्रवासाचा दिवस
म्हणजेच, नरकासुराचा वध हा अंतर्मनातील अंध:कारावर विजयाचा उत्सव आहे.
धार्मिक आचार आणि प्रथा
नरक चतुर्दशीच्या दिवशी भारतभर काही विशिष्ट धार्मिक आचार पाळले जातात:
1 अभ्यंग स्नान:
सूर्योदयापूर्वी तेलाचा उबटन लावून स्नान करणे — हे नरकभयापासून मुक्ततेचे प्रतीक आहे.
असे मानले जाते की या दिवशी लवकर स्नान केले तर “नरकवास” टळतो.
2 दिवे आणि फटाके:
या दिवशी लोक दिवे लावतात आणि अंध:काराचा नाश झाल्याचा आनंद व्यक्त करतात.
3 यमराजाची पूजा:
संध्याकाळी यमदीपदान केले जाते — दक्षिण दिशेला तोंड करून एक दिवा पेटवला जातो, जो मृत्युदेव यमराजाला अर्पण असतो.
हे “मृत्यूभय नष्ट होणे आणि दीर्घायुष्य” याचे प्रतीक आहे.
4 नरकासुर प्रतिमा दहन (काही प्रांतात):
गोवा, कर्नाटक, केरळ इत्यादी ठिकाणी “नरकासुर दहन” ही परंपरा आहे.
या दिवशी लोक कागद-कापड-फटाक्यांपासून बनवलेला नरकासुराचा पुतळा फोडतात — जणू दुष्ट शक्तींचा अंत.
नरक चतुर्दशी आणि आधुनिक काळातील संदेश
आजच्या आधुनिक जगातही ही कथा आपल्याला अनेक संदेश देते:
(अ) अंतर्मनातील नरकासुराचा वध
आपल्यामध्ये असणारा अहंकार, मत्सर, लोभ, राग, वासना हा नरकासुरच आहे.
या दिवशी आपण या दुर्गुणांचा नाश करून अंतर्मन शुद्ध करण्याचा संकल्प करावा.
(ब) स्त्रीचा सन्मान
कृष्णाने जशा गोपींना सन्मानाने स्वीकारले, तसा समाजात प्रत्येक स्त्रीला सन्मान व स्वातंत्र्य मिळावे हा संदेश यात आहे.
(क) प्रकाशाचा अर्थ
प्रत्येक दिवा, प्रत्येक फटाका — हे केवळ बाह्य आनंदाचे नाही, तर आतल्या प्रकाशाचा प्रतीक आहे.
आनंद, प्रेम, आणि सत्याचा प्रकाश जीवनात आणणे हाच या दिवसाचा खरा हेतू आहे.
(ड) सामाजिक दृष्टिकोन
जसे कृष्णाने अन्याय सहन करणाऱ्यांना मुक्त केले, तसेच आजही आपण समाजातील दुर्बल घटकांच्या मुक्ततेसाठी कार्य करायला हवे.
विविध ग्रंथातील उल्लेख
प्रत्येक ग्रंथात नरकासुराच्या वधाच्या वेगवेगळ्या कथा सांगितल्या जातात त्यातील काही महत्त्वाचे उल्लेख डीप प्रमाणे आहेत.
नरकासुराचा वध हा प्रसंग अनेक पुराणांमध्ये आढळतो:
भागवत पुराण — कृष्ण आणि सत्यभामेच्या युद्धाचे वर्णन.
विष्णू पुराण — भूदेवीचा पुत्र नरकासुर कसा अधर्माच्या मार्गावर गेला याचे स्पष्टीकरण.
देवी भागवत — सत्यभामेच्या शक्तीच्या माध्यमातून दुष्टाचा अंत.
हरिवंश पुराण — गोपींच्या मुक्ततेचा सविस्तर वर्णन.
या सर्व ग्रंथांमध्ये एकच भाव आहे — अहंकाराचा अंत आणि धर्माचा विजय.
दिवाळीतील स्थान
दिवाळीचे पाच दिवस असे आहेत:
1. वसुबारस
2. नरक चतुर्दशी
3. लक्ष्मीपूजन (मुख्य दिवाळी)
4. पडवा (बलीप्रतिपदा)
5. भाऊबीज
त्यापैकी नरक चतुर्दशी हा प्रारंभिक शुद्धीचा दिवस आहे —
ज्यात शरीर, मन आणि घर यांचा अंध:कार दूर करून पुढील दिवसांच्या उत्सवासाठी आपण तयार होतो.
तात्पर्य: अंध:कारातून प्रकाशाकडे
नरक चतुर्दशी हा केवळ पौराणिक प्रसंग नाही; तो आत्मजागृतीचा आणि मानवतेचा सण आहे.
तो सांगतो —
“प्रत्येक माणसात एक नरकासुर असतो; पण त्याच्यातील कृष्ण जागृत झाला की तो प्रकाशमय होतो.”
या दिवशी तेलस्नान, दीपदान, आणि पूजा ही केवळ परंपरा नाहीत — त्या आत्मशुद्धीच्या प्रक्रिया आहेत.
गोपींची मुक्तता ही स्त्री-सन्मानाचा संदेश आहे, आणि नरकासुराचा वध हा अहंकाराचा अंत आहे.
म्हणूनच, या दिवशी आपण सर्वांनी संकल्प करावा —
“अहंकाराचा अंत करून, सत्य आणि प्रेमाचा प्रकाश आपल्या जीवनात आणूया.”
“नरक चतुर्दशी — अंध:कारावर प्रकाशाचा विजय, अधर्मावर धर्माचा जय, आणि स्त्री-सन्मानाचा दिवस म्हणजे नरक चतुर्दशी होय.