महाराष्ट्रातील शाळा-शिक्षण व्यवस्था अनेक आव्हानांसमोर आहे. त्या आव्हानांपैकी एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे शिक्षकांची पात्रता व गुणवत्ता सुनिश्चित करणे. त्याचाच एक भाग म्हणून MAHA TET (महाराष्ट्र शिक्षक पात्रता परीक्षा) राज्यात प्राथमिक व माध्यमिक शाळांसाठी शिक्षक बनण्याची अनिवार्य अट ठरत आहे. या परीक्षेला सुमारे पावणे पाच लाख शिक्षक सहभागी होण्याची तयारी करीत आहेत असे समजले जात आहे. या संख्येचा अर्थ केवळ गुणात्मक सुधारणा नाही, तर राज्यातील शिक्षण व्यवस्थेमध्ये मोठा बदल येणार आहे याचाच संकेत देखील आहे.
परीक्षेचे स्वरूप (Exam Format)
MAHA TET चे स्वरूप खालीलप्रमाणे आहे:
परीक्षा एका राज्य-स्तरीय नियमनाखाली चालते — Maharashtra State Council of Examinations (MSCE) द्वारे.
परीक्षा दोन स्वरूपात आहे: Paper-I (इयत्ता 1 ते 5) आणि Paper-II (इयत्ता 6 ते 8).
प्रत्येक पेपरमध्ये 150 प्रश्न, एकूण 150 गुणांचे असे विभाजन आहे.
मुख्य विषय: बाल विकास व शैक्षणिक पद्धती (Child Development & Pedagogy), भाषा (मराठी/इंग्रजी), दुसरी भाषा, गणित व विज्ञान किंवा सायन्स/सामाजिक शास्त्र इत्यादी.
पात्रता (Eligibility): उदाहरणार्थ, Paper-I साठी Higher Secondary (किमान 50 % मार्क) व 2 वर्षे प्राथमिक शिक्षण डिप्लोमा किंवा 4 वर्षे B.El.Ed या प्रमाणात. Paper-II साठी पदवी + B.Ed किंवा तत्सम शिक्षक-प्रशिक्षण आवश्यक.
वयोमर्यादा (Age limit): काही अहवालानुसार वयोमर्यादा नाही असा उल्लेख आहे.
या प्रकारे परीक्षा संरचित आहे म्हणजे शिक्षक पदासाठी केवळ शैक्षणिक पात्रता नव्हे, तर ‘शिक्षकत्वाची तयारी व समज’ यावर भर दिला जात आहे. म्हणजेच, शिक्षक फक्त विषय शिकवतील हे पुरेसे नाही — त्यांना शैक्षणिक पद्धती, भाषा-ज्ञान आणि विद्यार्थ्यांशी संवाद या बाबींचा समावेश असावा हे अपेक्षित आहे.
शिक्षकांची मानसिकता (Teachers’ Mindset)
या मोठ्या परीक्षेच्या पार्श्वभूमीवर शिक्षकांचे मनस्थिती विविध आहे:
उत्साह व अपेक्षा: नवीन शिक्षक व नवीन उमेदवार यांना ही एक संधी म्हणून दिसते — पात्रता मिळेल, शिक्षक बनण्याची दिशा स्पष्ट होईल.
दबाव व अनिश्चितता: आधीच सेवा देणाऱ्या शिक्षकांसमोर प्रश्न आहे — “मी पूर्वी नियुक्त झालो होतो, आता ते नवीन नियम लागणार आहेत का?” किंवा “परीक्षा देणे अनिवार्य आहे की नाही?” असा. उदाहरणार्थ, सुप्रीम कोर्टाच्या निर्णयानंतर TET अनिवार्य असल्याची चर्चा आहे.
प्रशिक्षणाची आवश्यकता: शिक्षक म्हणतात — “मला विषय माहीत आहे पण बालविकास, शैक्षणिक पद्धती आणि भाषा शिकवण्याचे आधुनिक तंत्र माहित नाही.” त्यामुळे तयारीची गरज म्हणून दिसते.
भविष्याची चिंता: शिक्षकांना असं वाटू शकतं की पात्रता मिळाली तरी नोकरीची ग्वाही नाही किंवा शिक्षक भरती प्रक्रियेत बदल होईल. तसेच, कालोद्यानुसार तंत्रज्ञान, ऑनलाईन शिक्षण व नवीन पाठ्यक्रमामुळे तणाव वाढला आहे.
सामाजिक मान्यता व जबाबदारी: शिक्षक हे समाजातील प्रतिष्ठित व्यक्ती असतात पण या पात्रतेच्या प्रक्रियेत, ते “परीक्षार्थी” म्हणूनही बदलतात — याच्या परिणामस्वरूप त्यांच्या पेशेवर ओळखीमध्ये बदल होताना दिसतो.
एकूणच शिक्षकांची मानसिकता आशेने भरलेली पण काळजी व तणावासह आहे. शासनाचे निर्णय, परीक्षा-प्रक्रिया व भविष्यातील शिक्षक भूमिकेचा बदल हे सगळं त्यांच्या मनावर परिणाम करत आहेत.
शासनाचे धोरण (Government Policy)
शिक्षक पात्रता व शिक्षक-भरतीच्या प्रक्रियेकडे शासनाची दृष्टी खालीलप्रमाणे आहे:
राष्ट्रीय उपाययोजना म्हणून Right of Children to Free and Compulsory Education Act (RTE) अंतर्गत शिक्षकांची गुणवत्ता वाढवणे हे एक महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे. शिक्षण मंत्रालयाने TET च्या माध्यमातून शिक्षकांची पात्रता सुनिश्चित करण्याचा नियम दिला आहे.
महाराष्ट्रात MAHA TET साठी वेळापत्रक जाहीर करण्यात आले आहे — उदाहरणार्थ: अर्ज 15 सप्टेंबर ते 3 ऑक्टोबर 2025, परीक्षा 23 नोव्हेंबर 2025 अशी माहिती.
पात्रतेशिवाय नियुक्ती नाही, पण TET उत्तीर्ण झाल्याने नक्की नोकरी मिळेल असा अधिकार नाही — म्हणजे जागा, अनुभव व इतर बाबी देखील महत्त्वाच्या आहेत.
शिक्षक-भरती प्रक्रिया व टीईटीसंबंधी काही विवादही आहेत — शिक्षक संघटना म्हणतात की अनेक मोठ्या वर्षे काम करणाऱ्या शिक्षकांना पुनः परीक्षा देणे योग्य नाही असे म्हणत आहेत.
त्या बरोबर, पारदर्शक भरती प्रक्रिया, योग्य प्रशिक्षण व शिक्षकांना सामाजिक व आर्थिक आधार देण्याचे धोरणही शासन अंगिकारत आहे, पण त्यात अनेक अडचणी व प्रश्न उपस्थित आहेत.
विविध बाजू व आव्हाने (Various Perspectives & Challenges)
शिक्षक पात्रता परीक्षा व्यापक प्रमाणावर आहे — लाखो उमेदवार ते पुनर्तयारी करीत आहेत. त्यामुळे प्रत्यस्पर्धा तीव्र आहे.
eligibility प्रमाणपत्र मिळाल्यानंतरही शिक्षकपदी नियुक्तीसाठी प्रादेशिक आरक्षण, अनुभव, इतर परीक्षांबरोबर स्पर्धा अशी अनेक घटक आहेत.
मोबाईल/इंटरनेटच्या माध्यमातून शिक्षण झालेली पिढी, डिजिटल शिक्षणाची आवश्यकता, स्थानिक भाषेत शिक्षण यांसारखे बदल शिक्षकांना समंजस करणे गरजेचे आहे.
शिक्षकांचा आर्थिक व सामाजिक दर्जा, शाळांची सुविधा, ग्रामीण-शहरी भागातील आयोग्य अंतर अशा मुद्द्यांवर देखील चर्चा सुरू आहे.
शिक्षकांनी पात्रतेच्या प्रक्रियेमुळे काही ठिकाणी तणाव, असमाधान व निष्क्रीयता अनुभवली आहे — विशेषतः ज्यांना पूर्वी नियुक्ती झाली आहे पण TET नियम लागू झाले आहेत.
शिक्षण प्रशासक व शिक्षक यांच्यात संवाद वाढावा ही गरज आहे — शिक्षक स्वतःला धोरणाचा घटक मानू इच्छितात, “केवळ परीक्षक” नव्हे.
सुचवणूक व पुढची दिशा (Recommendations & Way Forward)
शिक्षक पात्रता परीक्षा (TET) पूर्णपणे निकालासाठी नव्हे — त्यातून शिकवण्याच्या नैतिक व व्यावसायिक तयारीसाठी एक माध्यम म्हणून बदलले पाहिजे.
शाळा-प्रशिक्षण व कामकाजाचा ओझा कमी करावा — ज्यामुळे शिक्षक अध्यापनावर लक्ष केंद्रीत करू शकतील.
शिक्षकांना निरंतर व्यावसायिक विकास (CPD – Continuous Professional Development) व तंत्रज्ञान-प्रशिक्षण देण्यात यावे.
शिक्षकांनी भूमिका बदलताना, समाजसेवक व मार्गदर्शक म्हणून आपली ओळख निर्माण करावी — त्यामुळे शिक्षकांचा आत्म-विश्वास व सामाजिक प्रतिष्ठा वाढेल.
शासनाने नियुक्ती प्रक्रियेत पारदर्शकता वाढवावी, शिक्षक संघटनांचे मत ऐकावे आणि पूर्वीच्या सेवेत असलेल्या शिक्षकांसाठी संक्रमण कालावधी द्यावा.
शिक्षक पात्रता प्रमाणपत्र मिळाल्यानंतर मुलाखत-फार्मिक प्रक्रिया पूर्ण करून नियुक्ती प्रक्रिया लवकर राबवावी — त्यामुळे शिक्षकांची अपेक्षा व उत्साह कमी होणार नाही.
सारांश
महाराष्ट्रातील शिक्षक पात्रता परीक्षा (MAHA TET) हे शिक्षण क्षेत्रातील एक महत्त्वाचे पाऊल आहे — परंतु त्याचे यश केवळ परीक्षा उत्तीर्ण होण्यात नव्हे, तर त्या परीक्षेनंतर शिक्षकांना योग्य साधने, प्रशिक्षण व सामाजिक प्रतिष्ठा मिळण्यात आहे.
या पावणे पाच लाख शिक्षकांच्या परीक्षेने शिक्षणव्यवस्थेत मोठा बदल घडू शकतो — परंतु त्यासाठी शिक्षक, प्रशासन व धोरण यांच्यात समन्वय, स्पष्टता व सहभाग आवश्यक आहे. शिक्षकांना एक परीक्षार्थी म्हणून नव्हे, तर शिक्षक-प्रधान, शिक्षणाचं नेतृत्व करणारा घटक म्हणून पाहणे हे आजची खरी गरज आहे.
शिक्षकांचे पात्रतेचे स्वप्न पूर्ण व्हावे — पण त्याचबरोबर शिक्षकांची विचारसरणी, प्रेरणा व सामाजिक मान्यता पण टिकून रहावी, यासाठी सर्व पक्षांनी भूमिका बजावावी.