भारतात चणे-फुटाणे, नमकीन, भेळ, छोटी स्नॅक्स ही सामान्य लोकांची दैनंदिन खाण्याची सवयीची अन्नपदार्थ आहेत. चव वाढवण्यासाठी, आकर्षक पिवळा-नारिंगी रंग दिसावा म्हणून अनेक ठिकाणी स्वस्त कृत्रिम औद्योगिक रंग वापरले जातात.
यापैकी सर्वात धोकादायक रंगांमध्ये गणले जाते:
1.Auramine O (ऑरअमाइन / ‘ओराममाईन’ असे बाजारातील अपभ्रंश नाव)
Rhodamine B
Metanil Yellow
हे पदार्थ खाद्य रंग (Food Grade Colors) नसून औद्योगिक रंग (Industrial Dyes) आहेत.
संशोधनानुसार हे रंग कॅन्सरकारक (Carcinogenic) असून शरीरातील डीएनएचे नुकसान (DNA Damage) करण्याची क्षमता ठेवतात. चणे-फुटाण्यासारख्या नियमित खाल्ल्या जाणाऱ्या पदार्थांमध्ये ही भेसळ आढळल्यास आरोग्यावर गंभीर, दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतात.
2. ‘ओराममाईन’ म्हणजे काय? (What is ‘Oramamine’ / Auramine O?)
बाजारात याला “ओराममाईन”, “ओरमाइन”, “ऑरमाईन” अशा अनेक नावांनी ओळखले जाते. वैज्ञानिक नाव:
Auramine O (ऑरअमाइन)
हे औद्योगिक सिंथेटिक डाई (Industrial Synthetic Dye) आहे.
याचा वापर सामान्यतः कापड, प्लास्टिक, लेदर, कागद, मातीच्या वस्तू रंगवण्यासाठी केला जातो.
हा रंग खाद्य पदार्थांसाठी अधिकृत नाही (Not permitted for food use).
जागतिक आरोग्य संस्थेने व एफएसएसएआयने याला खाद्य भेसळीत अत्यंत हानिकारक मानले आहे.
धोकादायक वैशिष्ट्ये (Toxic Properties)
म्युटाजेनिक (Mutagenic) — पेशींमध्ये म्युटेशन घडवतो
जेनोटॉक्सिक (Genotoxic) — डीएनएच्या संरचनेवर थेट परिणाम
कॅन्सरकारक (Carcinogenic) — दीर्घ वापराने कर्करोगाचा धोका
ऑर्गन-टॉक्सिक (Organ-toxic) — यकृत, मूत्रपिंड, हृदय यांना हानी
3.Auramine O आणि डीएनएचा विध्वंस (How Auramine O Damages DNA)
कृत्रिम औद्योगिक रंग शरीरात गेल्यावर:
3.1 पेशीतील ऑक्सिडेटिव्ह स्ट्रेस वाढतो (Increased Oxidative Stress)
Auramine O मुळे फ्री रॅडिकल्सचे प्रमाण वाढते
हे फ्री रॅडिकल्स पेशीतील डीएनएचे तुकडे करतात
त्यामुळे पेशींची वाढ चुकीची होते
3.2 डीएनएची संरचना बदलते (DNA Structural Alteration)
संशोधनात दिसते की हा रंग डीएनएच्या बेस पेअर्सशी रासायनिक प्रतिक्रिया करतो
त्यामुळे म्युटेशन (Mutation) तयार होते
यामुळे कर्करोगजन्य वाढ होऊ शकते
3.3 क्रोमोसोमल अबनॉर्मॅलिटी (Chromosomal Abnormality)
Auramine O सतत शरीरात गेल्यास
क्रोमोसोम तुटणे
चुकीची डुप्लिकेशन
असामान्य पेशीवाढ तयार होते.
3.4 पेशींचा मृत्यू किंवा अनियंत्रित वाढ (Cell Death / Uncontrolled Growth)
डीएनए नुकसान झाल्यावर पेशी दोन प्रकारे प्रतिक्रिया देते:
1. अपोप्टॉसिस (नैसर्गिक पेशी मृत्यू)
2. अनियंत्रित वाढ — ज्यामुळे ट्यूमर / कर्करोग बळावतो.
४ चणे-फुटाण्यात Auramine O का वापरतात? (Why Is Auramine O Added to Chana-Futana?)
कारणे स्पष्ट आहेत:
4.1 स्वस्त आणि सहज उपलब्ध (Cheap and Easily Available)
कायदेशीर खाद्य रंग महाग असतात; Auramine O अत्यंत स्वस्त.
4.2 चमकदार पिवळा रंग (Bright Yellow Color)
ग्राहकांना पिवळट-नारिंगी रंग आवडतो म्हणून विक्रेते हा रंग मिसळतात.
4.3 तपासणे कठीण (Difficult to Detect Without Lab)
डोळ्यांनी हा रंग नैसर्गिक की कृत्रिम हे ओळखता येत नाही.
5 Auramine O मुळे होणारे दुष्परिणाम (Health Effects of Auramine O)
5.1 यकृतातील नुकसान (Liver Damage)
हे रसायन लिव्हरमध्ये जमा होते
विषारी द्रव्ये फिल्टर करण्याची प्रक्रिया बिघडते
5.2 कर्करोगाचा धोका (Risk of Cancer)
विशेषतः:
ब्लॅडर कॅन्सर
लिव्हर कॅन्सर
गॅस्ट्रो-इंटेस्टाइनल कॅन्सर
5.3 मूत्रपिंडाची हानी (Kidney Damage)
सिस्टिममध्ये रासायनिक जमा होऊन मूत्रपिंडाची कार्यक्षमता घटते
5.4 हार्मोनल असंतुलन (Endocrine Disruption)
शरीरातील हार्मोन्सची क्रिया मंदावते
मुलांमध्ये वाढीवर परिणाम
5.5 त्वचा व श्वसन समस्या (Skin & Respiratory Issues)
फोड, पुरळ, खाज
श्वसनाचे आजार
5.6 गर्भावस्थेवर परिणाम (Effects on Pregnancy)
म्युटाजेनिक गुणधर्मामुळे गर्भाची पेशीवाढ प्रभावित
जन्मजात दोषांचा धोका
6 संशोधन काय सांगते? (What Does Research Say?)
6.1 Animal Studies
प्राण्यांवर झालेले प्रयोग दर्शवतात:
डीएनए तुटणे
लिव्हर टॉक्सिसिटी
ब्लॅडर ट्यूमर वाढ
वर्तनातील बदल
6.2 Human Health Warnings
वैद्यकीय संशोधनानुसार Auramine O:
Group 2B Possible Carcinogen
Genotoxic and Mutagenic
खाद्य पदार्थांमध्ये पूर्णपणे बंदी
6.3 Indian Food Safety Regulations
FSSAI (भारतीय अन्न सुरक्षा प्राधिकरण) नुसार:
Auramine O सारखे रंग खाद्य पदार्थांमध्ये कठोर बंदीअंतर्गत
मिठाई, मसाले, चणे-फुटाणे, नमकीन यांच्या तपासणीत हे रंग आढळतात
दोषींवर मोठ्या दंडाची तरतूद
7 चणे-फुटाण्यात भेसळ कशी ओळखावी? (How to Detect Adulteration)
लॅब शिवाय १००% खात्रीशीर चाचणी शक्य नसली तरी प्राथमिक निरीक्षणाने संकेत मिळू शकतात.
7.1 पाण्यात रंग सुटणे (Color Dissolution Test)
गरम पाण्यात चणे-फुटाणे टाकले की
पाणी पिवळे/नारिंगी होत असेल तर संशयास्पद
7.2 हातावर रंग लागणे
हाताने चणे चोळून बघा
हात पिवळा झाला तर औद्योगिक रंगाचा संशय
7.3 अति चमकदार रंग
नैसर्गिक रंग कधीच इतका तप्त पिवळा किंवा गुलाबी नसतो
7.4 वास
औद्योगिक रंगांमध्ये रासायनिक वास येतो.
8. सुरक्षित पर्याय (Safe Alternatives)
8.1 घरी बनवलेले भाजलेले चणे (Homemade Roasted Chana)
रस्ता विक्रेत्यांकडचे टाळा
घरी शेंगदाण्याप्रमाणे चणे भाजून वापरा
8.2 नैसर्गिक रंग वापरणारे ब्रँड्स
एफएसएसएआय प्रमाणित
नैसर्गिक हळदीचा रंग वापरणारे उत्पादक
8.3 ऑर्गेनिक दुकाने
चणे-फुटाणे, नमकीन इत्यादींचे ऑर्गेनिक प्रकार उपलब्ध.
9 लोकजागृतीची गरज (Need for Public Awareness)
Auramine O चा वापर कमी होत नाही याची कारणे:
स्वस्त पदार्थांची लालसा
विक्रेत्यांचे अनैतिक व्यवहार
लोकांना धोका माहीत नसणे
म्हणून:शाळा, ग्रामपंचायत, संस्था यांनी भेसळ जागरूकता मोहीम राबविण्यात यावी.
सोशल मीडियावर माहिती प्रसारित करणे आवश्यक आहे.
ग्राहकांनी आरोग्याला प्राधान्य देणे
महत्त्वाचे आहे.
चणे-फुटाण्यात किंवा इतर खाद्यपदार्थांमध्ये Auramine O (ओराममाईनसारखा धोकादायक औद्योगिक रंग) वापरल्यास:
डीएनएचे गंभीर नुकसान होते.
कर्करोगाचा धोका निर्माण होतो.
यकृत-मूत्रपिंड हानीहोते.
गर्भावर परिणाम वाढतो.
म्हणून:रस्त्यावरील पिवळ्या-गुलाबी स्नॅक्सपासून सावध राहणे,मुलांना असे पदार्थ न देणे,प्रमाणित, नैसर्गिक पदार्थ निवडणे
भेसळ कशी ओळखावी हे समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.आपले आरोग्य वाचवण्यासाठी जागरूकता हीच सर्वोत्तम उपाययोजना आहे.