कर्नाटकच्या ऐतिहासिक म्हैसूर शहरात असलेला म्हैसूर झू पार्क (Mysore Zoo) हा भारतातील सर्वात जुना आणि प्रसिद्ध प्राणी संग्रहालयांपैकी एक आहे. अधिकृत नावाने तो श्री चामराजेंद्र प्राणी संग्रहालय (Sri Chamarajendra Zoological Gardens) म्हणून ओळखला जातो. हा प्राणीसंग्रहालय केवळ प्राण्यांचे दर्शन घडवणारे ठिकाण नाही, तर निसर्ग, पर्यावरण आणि वन्यजीव संवर्धनाचा एक सुंदर संदेश देणारे केंद्र आहे.
स्थापनेचा इतिहास (History of Mysore Zoo)
म्हैसूर झू पार्कची स्थापना 1892 साली तत्कालीन म्हैसूरचे राजा श्री चामराज वोडेयार यांनी केली. सुरुवातीला या प्राणीसंग्रहालयाचे क्षेत्रफळ फक्त 10 एकर होते, परंतु कालांतराने ते वाढून सध्या सुमारे 157 एकर इतके विस्तीर्ण झाले आहे.
राजघराण्याच्या दृष्टीने हे ठिकाण केवळ मनोरंजनासाठी नव्हते, तर शिक्षण आणि प्राणिसंवर्धनासाठी एक आदर्श स्थळ बनविण्याचा त्यांचा उद्देश होता. नंतर याचे नाव श्री चामराजेंद्र प्राणी संग्रहालय असे ठेवण्यात आले, राजांच्या स्मरणार्थ.
स्थान आणि प्रवेशमार्ग (Location and Accessibility)
म्हैसूर झू म्हैसूर शहराच्या मध्यवर्ती भागात, म्हैसूर पॅलेसपासून फक्त 2 किमी अंतरावर स्थित आहे.
बंगळुरूहून अंतर: सुमारे 145 किलोमीटर
रेल्वे स्टेशनपासून अंतर: 3 किलोमीटर
विमानतळापासून अंतर: 12 किलोमीटर
म्हैसूर शहरातील कोणत्याही ठिकाणाहून रिक्षा, कॅब किंवा बसद्वारे येथे सहज पोहोचता येते.
निसर्गसंपन्न परिसर (Natural Surroundings)
झू पार्कच्या परिसरात घनदाट वृक्षराजी, स्वच्छ तळी, विस्तीर्ण हिरवळ आणि स्वच्छ पायवाटा आहेत. प्राण्यांच्या निवासस्थानांची रचना अशी केली आहे की ती त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाशी सुसंगत राहते. यामुळे पर्यटकांना प्राण्यांचे वर्तन आणि जीवनशैली अगदी जवळून पाहता येते.
प्राणिजगताची विविधता (Diversity of Wildlife)
म्हैसूर झूमध्ये जगभरातील 150 पेक्षा जास्त प्रजातींचे प्राणी, पक्षी आणि सरीसृप पाहायला मिळतात.
वन्य प्राणी (Wild Animals):
सिंह, वाघ, हत्ती, बिबट्या, झेब्रा, हिप्पोपोटॅमस, गेंडा आणि अस्वल यांसारखे अनेक मोठे प्राणी येथे आहेत.
विदेशी प्रजाती (Exotic Animals):
ऑस्ट्रेलियातून आलेले कांगारू, आफ्रिकेतील जिराफ आणि झेब्रा, तसेच दक्षिण अमेरिकेतील लामा यांसारख्या दुर्मिळ प्रजातींचेही दर्शन येथे घेता येते.
पक्षी जगत (Bird Section):
टूकेन, पेलिकन, शहामृग, मोर, पोपट, गरुड आणि इतर शेकडो रंगीबेरंगी पक्षी या उद्यानाची शोभा वाढवतात.
सरीसृप विभाग (Reptile House):
विविध प्रकारचे साप, मगर, कासव आणि गिरगिट यांचेही विशेष दर्शन मिळते.
विशेष आकर्षणे (Special Attractions)
1. हत्ती संवर्धन केंद्र (Elephant Enclosure): म्हैसूर हत्तींच्या देखभालीसाठी प्रसिद्ध असून, येथे प्रशिक्षित हत्तींचा वावर पाहणे पर्यटकांसाठी आनंददायी ठरते.
2. फोटो पॉइंट्स (Photo Zones): उद्यानभर असलेले सुंदर झाडांखालील बाक, तलावकिनारीचे मार्ग आणि प्राणीपार्श्वभूमी फोटोसाठी उत्तम आहेत.
3. प्राणी दत्तक योजना (Animal Adoption Program): भारतातील काही मोजक्या झूंपैकी एक, जिथे लोकांना आपला आवडता प्राणी “दत्तक” घेता येतो. यामुळे प्राण्यांच्या देखभालीसाठी निधी मिळतो आणि पर्यावरणाबद्दल जनजागृती होते.
शैक्षणिक महत्त्व (Educational Importance)
म्हैसूर झू पार्क हे केवळ पर्यटनस्थळ नाही, तर वन्यजीव संवर्धन आणि शिक्षण केंद्र देखील आहे. शाळा-कॉलेजचे विद्यार्थी येथे अभ्यासदौऱ्यावर येतात. येथे प्राण्यांबद्दल, त्यांचे वर्तन, आहार, आणि पर्यावरणीय संतुलन यावर आधारित माहितीफलक लावलेले आहेत.
स्वच्छता आणि व्यवस्थापन (Cleanliness and Management)
या झू पार्कचे व्यवस्थापन म्हैसूर झूलॉजिकल सोसायटी करत असून ते पर्यावरणपूरक धोरणांचे पालन करतात.
प्लास्टिक वापरावर बंदी
कचरा वर्गीकरण प्रणाली
सौरऊर्जेचा वापर
स्वच्छ शौचालये व पिण्याच्या पाण्याची सोय.
या सर्वांमुळे हे उद्यान भारतातील सर्वात स्वच्छ झूमधील एक मानले जाते.
प्रवेश शुल्क आणि वेळापत्रक (Entry Fee and Timings)
प्रौढांसाठी तिकीट: ₹100
मुले (5-12 वर्षे): ₹50
विद्यार्थी गटांसाठी विशेष सवलत
वेळ: सकाळी 8:30 ते सायंकाळी 5:30
मंगळवार: सुट्टीचा दिवस
ऑनलाइन तिकीट बुकिंगची सुविधा उपलब्ध आहे, त्यामुळे गर्दी टाळता येते.
पर्यटकांसाठी सूचना (Tips for Visitors)
प्राण्यांना खाऊ घालू नये; हे नियमभंगात मोडते.
उन्हाळ्यात टोपी, पाण्याची बाटली आणि आरामदायक शूज घ्यावेत.
सकाळी लवकर भेट देणे सर्वोत्तम — प्राणी त्या वेळी अधिक सक्रिय असतात.
कॅमेरासह या, कारण प्रत्येक विभाग छायाचित्रकारांसाठी स्वर्ग आहे.
प्रवेशाजवळील आकर्षणे (Nearby Attractions)
1. म्हैसूर पॅलेस (Mysore Palace): झूपासून फक्त काही मिनिटांच्या अंतरावर.
2. कृशनराज सागर धरण (KRS Dam): 20 किमी अंतरावर.
3. चामुंडी हिल (Chamundi Hill): 13 किमी अंतरावर – शहराचे दृश्य पाहण्यासाठी उत्तम ठिकाण.
पर्यावरण संवर्धन आणि झूची भूमिका (Role in Conservation)
म्हैसूर झू भारतातील पहिल्या झूमधील एक आहे जे कैदेत प्रजनन कार्यक्रम (Captive Breeding Program) राबवते. विशेषतः सिंह, वाघ, गेंडा आणि गिधाड यांच्या संरक्षणासाठी येथे प्रयत्न केले जातात.
या झूने भारतातील अनेक प्राणीसंवर्धन केंद्रांशी भागीदारी केली आहे आणि जागतिक प्राणी संरक्षण संघटनांचा भाग बनला आहे.
सारांश
म्हैसूर झू पार्क हे केवळ मनोरंजनाचे ठिकाण नाही, तर निसर्ग आणि प्राण्यांविषयी आदर निर्माण करणारे प्रेरणास्थळ आहे.
येथे फिरताना आपण प्राणिजगताशी एकात्म झाल्यासारखे वाटते. जर तुम्ही म्हैसूरला भेट देत असाल, तर चामुंडी हिल आणि म्हैसूर पॅलेससोबत म्हैसूर झू हे ठिकाण नक्की पाहा — कारण इथे प्रत्येक प्राण्याच्या डोळ्यातून निसर्गाचे सौंदर्य आणि जीवनाचे महत्त्व दिसते.