* पंचायत राज व्यवस्थेतील सर्वांत वरचा स्तर म्हणजे ‘जिल्हा परिषद’ होय.
* महाराष्ट्रात एकूण 34 जिल्हा परिषदा आहेत.
* वसंतराव नाईक समितीच्या शिफारशीनुसार महाराष्ट्रात 1962 साली जिल्हा परिषदा अस्तित्वात आल्या.
* मुंबई शहर व मुंबई उपनगर या जिल्ह्यांत जिल्हा परिषदा नाहीत. जिल्ह्यातील महानगरपालिका, नगरपरिषदा वगळून इतर स्थानिक स्वराज्य संस्था जिल्हा परिषदेच्या कार्यक्षेत्रात येतात.
१) जिल्हा परिषदेची रचना :
* जिल्हा परिषदेत मतदार संघाच्या प्रमाणात सदस्य असतात.
* जिल्हा परिषदेत 50 ते 75 सदस्य असतात.
* प्रत्येक जिल्हा परिषद मतदारसंघातून दोन पंचायत समिती सदस्य निवडून जातात.
* जिल्हा परिषदेत 50 % जागा स्त्रियांसाठी राखीव असतात.
* जिल्हा परिषदेत 27% जागा मागासवर्गीयांसाठी राखीव असतात.
* कार्यकाल : जिल्हा परिषदेचा कार्यकाल पाच वर्षांचा असतो.
* जिल्हा परिषदेच्या लोकनियुक्त प्रमुखास ‘अध्यक्ष’ असे म्हणतात.
२) अध्यक्ष आणि उपाध्यक्ष :
* जिल्हा परिषदेचे निवडून आलेले सदस्य आपल्यापैकी एकाला आरक्षणानुसार अध्यक्ष म्हणून निवडतात.
० त्याचबरोबर आपल्यापैकी एकाला ‘उपाध्यक्ष’ म्हणून निवडतात.
* अध्यक्ष आणि उपाध्यक्ष यांचा कार्यकाल अडीच वर्षांचा असतो.
* जिल्हा परिषदेच्या अध्यक्षाला राज्यमंत्र्यांचा दर्जा असतो.
* अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांना दरमहा मानधन व सवलती असतात.
* जिल्हा परिषदेच्या अध्यक्षांच्या अनुपस्थितीत उपाध्यक्ष त्यांच्या जबाबदाऱ्या पार पाडतात.
३) जिल्हा परिषदेच्या समित्या :
जिल्हा परिषदेच्या एकूण 10 समित्या असतात. एक स्थायी समिती व इतर नऊ विषय समित्या असतात.
जिल्हा परिषद विषय समित्या :
(१) वित्त समिती, (२) बांधकाम समिती, (३) कृषि समिती, (४) समाज कल्याण समिती, (५) शिक्षण व क्रीडा समिती, (६) आरोग्य समिती, (७) पशुसंवर्धन व दुग्धशाळा समिती, (८) महिला व बालकल्याण समिती, (९) जलसंधारण व पिण्याचे पाणी पुरवठा समिती.
स्थायी समिती :
* स्थायी समिती ही सर्वांत महत्त्वाची समिती असून जिल्हा परिषदेचे अध्यक्ष हे त्या समितीचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात,
* उपमुख्य कार्यकारी स्थायी समितीचे सचिव असतात.
* नऊ समित्यांचे सभापती स्थायी समितीचे सदस्य असतात.
* जिल्हा परिषदेच्या सदस्यांची त्यांच्याकडून निवडलेले आठ सदस्य स्थायी समितीचे सदस्य असतात.
* विशेष ज्ञान असलेले दोन सहयोगी सदस्य असतात.
4) मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO):
* जिल्हा परिषदेच्या प्रशासकीय प्रमुखाला ‘मुख्य कार्यकारी अधिकारी’ म्हणतात.
* मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्याची भारतीय प्रशासकीय सेवेतून नेमणूक झालेली असते.
* मुख्य कार्यकारी अधिकारी जिल्हाधिकारी दर्जाचा असतो,
* मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्याच्या मदतीस एक किंवा अधिक उपमुख्य कार्यकारी अधिकारी असतात.
मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्याची कामे :
* जिल्हा परिषदेच्या कारभारावर देखरेख ठेवणे.
* जिल्ह्यातील ग्रामपंचायतींच्या कामांची तपासणी करणे.
* जिल्हा परिषदेच्या अखत्यारीतील कर्मचाऱ्यांच्या बदल्या करणे.
* शासकीय योजनांची अंमलबजावणी करणे.
५) जिल्हा परिषदेची कामे :
* जिल्ह्याच्या विकासाच्या योजना आखून अमलबजावणी करणे,
* शेती विकास, बी-बियाणे पुरवणे.
* शाळांना भौतिक सुविधा पुरवणे.
* लघु पाटबंधारे व पाझर तलावांची निर्मिती करणे.
* शाळा, वाचनालये, आश्रमशाळा, वसतिगृहे चालवणे.
* कुरणे व चराऊ रानांची देखभाल करणे.
* प्राथमिक आरोग्य केंद्राची देखभाल करणे, कुटुंब नियोजन, लसीकरण, आरोग्याच्या सुविधा पुरवणे.
* ग्रामीण रोजगार योजना, रोजगार हमी योजना राबविणे.
* हस्तोद्योग, कुटिरोद्योग व दुग्धशाळा यांना उत्तेजन देणे.
६) जिल्हा परिषद उत्पन्नाची साधने :
* पाणी कर, करमणूक कर, यात्रा कर, बाजार कर, व्यवसाय कर.
* जमीन महसुलातील ठरावीक रक्कम.
* राज्य शासनाकडून मिळणारे अनुदान.
* विकास योजना संदर्भात अनुदाने.
* शासकीय कर्जे.